SCP pleit voor fundamentele herziening participatiewet

Een fundamentele herziening van de participatiewet is noodzakelijk en gaat alleen werken wanneer er niet meer alleen wordt gekeken naar de uitstroom van de bijstand richting betaald werk. Dat concludeert het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) in het onderzoek ‘Een brede blik op bijstand’, dat vrijdag is gepubliceerd. Bijstandsgerechtigden met gestapelde problematiek worden als resultaat van de huidige wet onvoldoende geholpen door gemeenten. De focus op re-integratie naar betaald werk is te groot, waardoor groepen inwoners voor wie een terugkeer naar de reguliere arbeidsmarkt niet direct haalbaar is onvoldoende of geen ondersteuning krijgen van gemeenten. Van de mensen die meer dan vijf jaar een bijstandsuitkering ontvangt krijgt 45 procent geen hulp meer. Volgens onderzoeker Patricia van Echtelt van het SCP moet de nieuwe wet meer in lijn liggen met de WMO.

Kabinet werkt aan hervorming

Op 14 juni staat er een commissiedebat in de Tweede Kamer gepland over de kabinetsplannen om de Participatiewet te wijzigen. De aangekondigde hervormingen van de wet laten lang op zich wachten, al benadrukte het kabinet enkele keren dat er aan wordt gewerkt. Beloofd wordt een verzachting van de wet, met ideeën als het schrappen van de kostendelersnorm tot een leeftijd van 27 jaar, het beperkt toelaten van inkomsten met behoud van uitkering en het toestaan van giften. Dit soort maatregelen zouden de wet menselijker maken en bijstandsgerechtigden meer vrijheden geven om zich te ontplooien. Ook wordt er gesproken over een fundamentele herziening, het zogenaamde ‘spoor 2’, maar informatie over de concrete invulling hiervan ontbreekt nog. Dat signaleerde enkele Kamerleden vorig jaar al in een commissiedebat met minister Schouten.

Stapeling van problemen

‘Dat er wordt gewerkt aan een fundamentele herziening is zeker een stap in de goede richting. De problemen met de participatiewet zijn namelijk niet door middel van ‘quick-fixes’ op te lossen’, aldus Van Echtelt. ‘De resultaten uit dit onderzoek benadrukken dat wederom.’ Uit de cijfers blijkt dat bij veel bijstandsgerechtigden sprake is van een stapeling van problematiek. Zo geeft de helft aan problemen te hebben met dagelijkse handelingen zoals traplopen of huishoudelijke activiteiten, heeft 4 op de 10 problemen in de gezinssituatie en worstelt een derde met financiën. Ruim de helft van de bijstandsgerechtigden heeft te maken met een stapeling van problemen terwijl dit bij mensen zonder bijstand slechts geldt voor 12 procent van de gevallen.

Wet sluit niet aan bij problematiek

Juist die gestapelde problemen maken dat de participatiewet onvoldoende aansluit op de behoefte van bijstandsgerechtigden. ‘Op dit moment is de participatiewet ingericht met het idee dat gemeenten mensen uit de bijstand zo snel mogelijk richting betaald werk moeten begeleiden. Dat is heel belangrijk en veel mensen willen ook werken. Wat we in dit rapport echter concluderen is dat die wens voor een deel van de bijstandsgerechtigden door allerlei omstandigheden niet reëel is. Omdat hun problematiek niet alleen arbeidsmarkt gerelateerd is, is een integrale behandeling waarbij ook andere domeinen betrokken zijn van belang.’ Ongeveer een derde van het bijstandsbestand zou op korte termijn een reguliere baan kunnen krijgen zegt de onderzoeker. Maar dat is een grove schatting. Het college van de gemeente Den Haag concludeerde vorig jaar dat het voor 40 procent van haar bijstandsgerechtigden simpelweg onhaalbaar is om ooit nog betaald werk te verrichten.

Laaghangend fruit

Toch is het volgens het SCP van belang om mensen niet af te schrijven. Het terugstromen van de bijstand naar de reguliere arbeidsmarkt is nog steeds een goede doelstelling, benadrukken de onderzoekers. Echter, omdat dit het enige doel is van de participatiewet worden er nu juist mensen vergeten. ‘De financiële prikkels voor gemeenten liggen zo dat zij er baat bij hebben om zoveel mogelijk mensen uit de uitkering te halen. Daarom kiezen ze er vaak voor om zich te richten op inwoners die nog het dichtst bij de arbeidsmarkt staan. Het laag willen houden van de uitkeringen is geen gekke gedachte, maar dan krijgen mensen met complexe problematiek juist de minste aandacht.’ Zo stelt het SCP vast dat de mensen die al vijf jaar of langer een bijstandsuitkering ontvangen in bijna de helft van de gevallen naast hun uitkering geen gemeentelijke ondersteuning meer krijgen.

Maatschappelijke participatie

Het SCP rapport bevat een duidelijke boodschap voor de beleidsmakers die zich moeten buigen over de wetswijziging. Namelijk dat een fundamentele hervorming van de participatiewet alleen succesvol kan zijn wanneer de focus op betaald werk wordt verbreed. ‘Er dient ook aandacht te zijn voor ondersteuning die niet direct gericht is op het krijgen van betaald werk. Denk bijvoorbeeld aan ondersteuning bij maatschappelijke participatie, zoals vrijwilligerswerk, of alternatieve vormen van werk. In de praktijk zetten gemeenten deze vormen van ondersteuning al in, maar de Participatiewet lijkt hier nu onvoldoende ruimte en middelen voor te bieden.’ Daarbij mag niet onvermeld blijven dat de manier waarop bijstandsgerechtigden ondersteund worden ook sterk verschilt per gemeente. Specifieke doelgroepen zoals ouderen krijgen in sommige gemeenten veel vaker hulp dan op andere plekken.

WMO als voorbeeld

Volgens het SCP wordt in het nieuwe rapport duidelijk dat er een discrepantie zit tussen de handvatten die de wet aan gemeenten biedt en de problematiek die mensen zelf ervaren. Van Echtelt ziet de huidige WMO als mogelijk voorbeeld voor de toekomstige, hervormde participatiewet. In de WMO is meer ruimte voor ‘de vraag achter de vraag’ en wordt gekeken of er nog meer speelt dan alleen de enkelvoudige problematiek waarmee iemand bij de gemeente komt. ‘Een verschuiving van de focus weg van enkel financiële aandachtspunten zou ook passen in een trend van recente beleidsvisies waarbij de principes van brede welvaart steeds belangrijker worden.’ Een aandachtspunt bij het voorstel van het SCP is dat een meer kwalitatieve aanpak ook grotere investeringen zal vragen. Op het gebied van personeel kampen gemeenten nu al met het probleem dat er soms onvoldoende functionarissen te vinden zijn.