Preventief optreden tegen klimaatactivisten verontrust Amnesty

Is met de arrestatie van zes activisten van Extinction Rebellion „het recht op manifestatie met de voeten getreden”, zoals de organisatie in een persbericht stelt? Of heeft het OM terecht ingegrepen om een onveilige situatie te voorkomen?

Donderdagochtend werden zes klimaatactivisten van Extinction Rebellion (XR) gearresteerd op verdenking van opruiing. Een week eerder werd een andere activist al opgepakt. Ze worden ervan verdacht „te hebben opgeroepen tot een gevaarlijke en ontwrichtende blokkade van de Utrechtsebaan in Den Haag”, schrijft het Openbaar Ministerie in een persbericht. De zes werden later op de dag vrijgelaten, maar mogen de komende 90 dagen niet in de buurt van de Utrechtsebaan komen. XR is van plan aanstaande zaterdag een deel van de A12 af te sluiten om aandacht te vragen voor de klimaatcrisis.

Hoe verhouden de arrestaties zich tot het recht op demonstratie, dat verankerd is in de grondwet?

„Internationale mensenrechtenverdragen zijn er heel duidelijk over dat de overheid demonstraties, waaronder bijvoorbeeld een protestactie op een snelweg, zo goed mogelijk moet faciliteren”, zegt Gerbrig Klos, senior medewerker bij Amnesty en gespecialiseerd in het demonstratierecht. „Inperkingen mogen alleen als ze echt noodzakelijk zijn, en dan bovendien op de minst ingrijpende manier.”

Het demonstratierecht mag om verschillende redenen worden ingeperkt: ten behoeve van de veiligheid, zoals de bescherming van de gezondheid en voor de bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden, en in het belang van het verkeer.

„Een verkeersblokkade, een protest op de weg, kan inderdaad leiden tot onveilige situaties’’, zegt Klos. „Maar de vraag is: wat kan de overheid doen om die onveilige situatie te voorkomen? Als er zorgen zijn over verkeersveiligheid, zijn er allerlei maatregelen die genomen kunnen worden in plaats van het arresteren van activisten. Je kunt het verkeer bijvoorbeeld omleiden, zoals we bij eerdere demonstraties hebben gezien. Wij zien dat Extinction Rebellion protesten zorgvuldig voorbereidt en activisten ook traint om risico’s te vermijden.”

Het OM schat de veiligheid anders in, en schrijft in het persbericht dat „de actiegroep onbereikbaar is voor de gemeente om goede afspraken te maken over een veilige demonstratie”. XR heeft de demonstratie tot dusver niet aangemeld bij de gemeente Den Haag.

Ingreep in gezinsleven

XR veroordeelt de manier waarop haar actievoerders donderdag in alle vroegte, en naar eigen zeggen zonder aankondiging, zijn opgepakt. „Voor een aantal van deze geweldloze activisten grijpt de arrestatie in het gezinsleven. Kinderen staan toe te kijken hoe hun ouder wordt weggevoerd voor vreedzame klimaatactie.’’ Renske de Greef, partner van XR-activist Sieger Sloot, schrijft op Instagram dat de politie ook bij haar en haar twee kinderen voor de deur stond. Haar partner was niet thuis. Ze beschrijft dat ze, nog in haar pyjama, opendeed en dat de agenten een huiszoekingsbevel bij zich hadden. „De uitkomst van deze actie: dat er een meisje van zeven bang is gemaakt. Aan mij om recht te breien dat geven om een leefbare planeet geen misdrijf is, en tegelijkertijd haar geloof intact houden dat de politie er is om je te beschermen.”

„We maken ons grote zorgen”, zegt Gerbrig Klos. „Het gezag positioneert zich pal tegenover een beweging met lange traditie van vreedzame demonstraties. En dat bij een kwestie van algemeen belang.”

Risicomijdend gedrag

In 2018 concludeerde de Nationale Ombudsman na onderzoek dat de overheid „neigt naar risicomijdend gedrag’’ bij demonstraties. „Overheden beschouwen het demonstratierecht in de praktijk niet zelden als onderdeel van een belangenafweging: het recht op demonstreren versus het belang van de openbare orde en veiligheid.” Maar, concludeert de Ombudsman: „De essentie van het grondrecht tot demonstreren moet voorop staan. Die essentie is dat de overheid zich tot het uiterste moet inspannen om demonstraties te faciliteren en te beschermen, zodat burgers in vrijheid hun mening – hoe impopulair ook – kunnen laten horen.”

Van de arrestaties deze en vorige week gaat een „onwenselijk afschrikwekkend effect’’ uit, zegt Klos. „Het zal mensen ervan weerhouden om samen publiekelijk hun mening te uiten. Terwijl het voor de democratie juist belangrijk is dat mensen ruim baan krijgen om mening te uiten.”

Tot dusver lijkt de actie van XR juist meer aanhang te krijgen. Bestuurders van negen maatschappelijke organisaties, waaronder Greenpeace, Urgenda, Milieudefensie en FNV, zijn van plan om zaterdag deel te nemen aan de klimaatdemonstratie. Ze hebben daartoe besloten in reactie op „het buitenproportionele optreden van het Openbaar Ministerie tegen activisten van XR”, zeggen zij in een verklaring van Greenpeace die mede namens de andere organisaties is uitgegeven.