Europa wil gratis toegang tot wetenschappelijk onderzoek voor iedereen
Wetenschappelijke artikelen moeten voor iedereen gratis beschikbaar zijn. De Europese Commissie kondigt vandaag aan zich hier hard voor te maken. Nu nog vragen tijdschriften als Science veel geld voor toegang tot onderzoek dat vaak met publiek geld is gefinancierd.
Het openstellen van wetenschappelijk onderzoek kan in een stroomversnelling komen, nu een meerderheid van de onderzoeksfinanciers in Europa zich heeft geschaard achter een initiatief van Brussel.
De financiers, die publiek geld verdelen, gaan eisen dat de projecten die zij steunen hun resultaten niet publiceren in tijdschriften waarvoor betaald moet worden, maar in vakbladen en op fora die voor iedereen gratis toegankelijk zijn. Open access heet dit principe in de wetenschappelijke wereld.
De lidstaten van de EU hebben ooit plechtig beloofd dat open access in 2020 de regel zou zijn, maar ze zijn nog geen steek opgeschoten. Op dit moment is nog maar 20 procent van de wetenschappelijke productie open en vrij beschikbaar. Vijftien jaar geleden, toen die plechtige belofte voor het eerst werd uitgesproken, was dat 15 procent.
Toptijdschriften
De wetenschap is moeilijker open te krijgen dan een oester, en dat komt doordat ze zich heeft overgeleverd aan vakbladen die hoge abonnementsgelden vragen. Het zijn de zogenaamde toptijdschriften met toppers uit het vakgebied in hun redactieraad. Als jouw artikel daarin wordt gepubliceerd, tel je mee. Letterlijk, want de beoordeling van een (universitair) onderzoeker hangt af van de publicaties in toptijdschriften die hij op zijn naam heeft.
Open access wordt dus niet alleen geblokkeerd door uitgevers, die hun omvangrijke inkomsten uit abonnementen, wereldwijd zo'n 8 miljard euro per jaar, willen behouden, maar ook doordat aanstelling en beoordeling in de academische wereld volledig zijn opgehangen aan die dure toptijdschriften.
Op initiatief van de Europese Commissie hebben de nationale onderzoeksfinanciers van elf lidstaten nu tien principes voor open access ondertekend, die ze bij toekenning van subsidies verplicht stellen. Daarmee zal ruim de helft van de wetenschappelijke productie in Europa vrij toegankelijk zijn.
'Uitgever, zoek andere inkomsten'
De Nederlandse topambtenaar Robert-Jan Smits dwingt uitgevers tot het maken van een ommezwaai. Hij leidde acht jaar lang het directoraat-generaal onderzoek van de Europese Commissie. Daarna kreeg hij de speciale opdracht om een doorbraak te forceren in het trage open-access-dossier. Hieronder een interview.
Europa had open access wettelijk verplicht kunnen stellen om kennis vrij beschikbaar te maken.
"Dat had gekund, maar wetgeving vergt jaren. Beter is het om te kijken waar het op vastzit. Natuurlijk op de uitgevers. Wetenschappelijk publiceren is in handen van enkele zeer grote ondernemingen, zoals Elsevier in Nederland en Springer in Duitsland. Maar er is ook weerstand bij universiteitsbibliotheken, die de omvangrijke budgetten voor abonnementen op die tijdschriften beheren, en bij universiteitsbestuurders die voor het beoordelen van medewerkers vooral naar hun publicaties in die betaalde tijdschriften kijken. Je moet een hele cultuur doorbreken."
Dat lukt niet met wetgeving, maar wel via de financiers van wetenschappelijk onderzoek?
'Nu hebben we voldoende nationale onderzoeksfinanciers aan boord om een doorbraak te forceren'
"Ja. Daar ligt de sleutel. Een voorbeeld: van de Bill en Melinda Gates Foundation (de grootste private onderzoeksfinancier ter wereld, red.) krijg je alleen subsidie als je je resultaten vrij toegankelijk publiceert. We hebben een paar jaar geleden de grote wetenschappelijke uitgevers bij elkaar gehaald en hen gevraagd of ze daar geen probleem mee hadden. Nou nee, zeiden ze tandenknarsend, want wie betaalt bepaalt. Dat gaat je in Europa toch niet lukken, zeiden die uitgevers toen. Daar zijn we sindsdien mee bezig geweest. En nu hebben we voldoende nationale onderzoeksfinanciers aan boord om een doorbraak te forceren."
Dat gaan die uitgevers niet leuk vinden.
"Nee, maar ook die weten dat het moet gebeuren. Een van de principes die we nu hebben afgesproken is dat de onderzoeksfinancier ruimte geeft voor een redelijke vergoeding voor de uitgever, omdat die kosten maakt om de kwaliteit van publicaties te controleren. Als je naar open access gaat, betaal je niet meer voor het lezen van een tijdschrift, maar voor het publiceren in een tijdschrift. Uitgevers moeten andere takken van sport ontwikkelen, zoals het ondersteunen van wetenschappers bij het werk met grote hoeveelheden data. "
Dan rest nog de weerstand in de wetenschappelijke wereld, die hangt aan de betaalde toptijdschriften.
"Universiteitsbestuurders zijn er allemaal voor, zeggen ze. Als je vervolgens vraagt wie van hen al is teruggetreden uit de redactieraad van zo'n toptijdschrift, dan is het stil. Het is aan het veranderen. In Duitsland wordt nu een groot debat gevoerd. Daar circuleren lijsten van topwetenschappers die hun medewerking aan betaalde tijdschriften hebben opgezegd en alleen nog aan open-access-publicaties meewerken.
"Daar komt nog iets bij. Er zijn veel mensen die zich afvragen waar we aan de universiteiten mee bezig zijn, als we mensen alleen nog beoordelen op toppublicaties en niet meer op onderwijskwaliteiten, hun kennisoverdracht naar bedrijven of hun betekenis in het maatschappelijke debat. De overgang naar open access sluit aan bij die grote discussie over de academische cultuur. De tijd is rijp."
Het plan voor Open Access
Nationale onderzoeksfinanciers van elf lidstaten plus de Europese Unie zelf hebben afgesproken dat:
-met ingang van 1 januari 2020 door hen gefinancierd onderzoek moet worden gepubliceerd in open-access-tijdschriften; publicaties die iedereen kosteloos kan lezen.
-ze gezamenlijk criteria zullen opstellen om de open-access-tijdschriften te selecteren, waarin gepubliceerd mag worden; het moet het niveau van die bladen garanderen.
-als er in een wetenschapsgebied geen open-access-tijdschriften zijn met voldoende kwaliteit, de financiers helpen die op te richten.
-kosten die onderzoekers moeten maken om vrij toegankelijk te publiceren, worden meegenomen in de projectsubsidies.vergoedingen die aan uitgevers worden betaald om open access te publiceren, worden gebonden aan maxima die in heel Europa zullen gelden.
Lees ook
Het verhaal van internetgenie Aaron Swartz móet je zien
Internetgenie Aaron Swartz vocht jarenlang voor de vrije beschikbaarheid van wetenschappelijk onderzoek/de vrijheid van informatie en liet daarbij het leven. De documentaire over zijn leven móet je zien, schreef tv-recensent Maaike Bos.
